Het bittere kruid
Marga Minco is het pseudoniem van Sara Menco, een Nederlandse schrijfster met Joodse achtergrond. Het bittere kruid is haar eerste boek en tevens ook het meest bekroonde. Vlak na het uitkomen ervan in 1957 kreeg ze er de Multatuli- en de Vijverbergprijs voor. Marga Minco wordt gerespecteerd binnen de wereld van de Nederlandse literatuur want in 2005 mocht ze de Constantijn Huygensprijs voor haar hele oeuvre ontvangen.
Het bittere kruid beschrijft de lotgevallen van een joodse jonge vrouw tijdens de Tweede Wereldoorlog. Terwijl haar ouders worden opgepakt door de Duitsers kan zij ontsnappen. Ze duikt op allerlei plekken in Nederland onder en kan op die manier de oorlog overleven. Het verhaal is grotendeels gebaseerd op Minco’s eigen ervaringen tijdens de oorlog. En hoewel het hoofdpersonage een naamloze ik-figuur is, mag de lezer ervan uitgaan dat Marga zelf aan het woord is.
Het verhaal begint in medias res. De lezer weet nog niet goed wie er aan het woord is, maar dat personage gaat wel onmiddellijk met haar vader kijken of iedereen in de wijk is teruggekeerd. Enkele pagina’s later wordt het duidelijk dat het verhaal verteld wordt vanuit de ik-persoon en dat die ik-persoon een jongvolwassen vrouw is die van joods afkomst is en bij haar ouders, broer en zus in Breda woont. De gebeurtenissen volgen elkaar op in de verschillende korte hoofdstukken en worden allemaal chronologisch verteld. Alles gebeurt in het hier en nu, er zijn geen flashbacks of flashfowards slechts enkele terugwijzingen.
Er zijn niet veel personages in het boek en als die er zijn, worden ze niet diep uitgewerkt. Zelfs van het hoofdpersonage, de ik-figuur krijg je weinig gedachten en gevoelens te lezen. Naast die ik-figuur zijn er nog vader en moeder, Bettie de zus, Dave de broer en Lotte de schoonzus. Bettie is de eerste die opgepakt wordt en stuk voor stuk verdwijnen de andere personages uit het leven van de ik-persoon. Op het einde blijft enkel een tante over. Die tante is niet Joods en was getrouwd met haar oom, de broer van haar vader. Zo verdwijnen alle joodse mensen uit het leven van de ik-persoon. Dat is een parallel die te trekken is met de realiteit van Nederlandse joden die de Tweede Wereldoorlog overleefd hebben.
Pas halverwege het boek wordt de titel duidelijk. Het ik-personage haalt herinneringen op en vertelt over een joods ritueel vlak voor Pesach. Om de uittocht uit Egypte te gedenken eten gelovige joden dan ongedesemd brood en bittere kruiden. Die bittere kruiden symboliseren het leed dat de mensen wordt aangedaan. In dit geval is het een verwijzing naar het leed dat de joodse bevolking wordt aangedaan. Anderzijds maakt het ritueel deel uit van een feest dat in familieverband wordt gevierd. Voor mij staat het ook symbool voor het belang dat Minco aan haar familie schenkt. Het boek draagt ze op aan haar ouders, broer en zus. De onderliggende betekenis van de titel zit mee verwerkt in het grondmotief. Ondanks al het leed dat mijn familie wordt aangedaan, gaat het leven verder. Het leed is de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog, een belangrijk thema in het boek.
De cover van het boek is zeer eenvoudig en dat is zo in de meeste uitgaven. Meestal is het een cover zonder tekening of afbeelding in een monotone kleur. De keuze van de cover hangt nauw samen met de stijl van het boek, die is eerder rechttoe rechtaan zonder veel franjes. Ik had hier dus ook geen foto’s of tekening verwacht.
Het boek is opgebouwd uit verschillende korte hoofdstukken die elk een aparte gebeurtenis beslaan. Het begin situeert zich vlak na de capitulatie van Nederland en het aankomen van de Duitse bezetters en eindigt vlak na de oorlog. Minco schrijft in een nuchtere en heldere stijl. Er staan geen overbodige zinnen of beschrijvingen in het boek, enkel de essentie is neergeschreven. Minco wisselt dialogen af met actie. En net dat maakt de roman zo bijzonder. Op die luttele pagina’s schept de schrijfster een duidelijk verhaal dat mij naar de keel greep. Het is het contrast met de luchtige stijl en de ernstigheid van de beschreven gebeurtenissen dat het boek zo sterk maakt.
Minco, M. (2001) Het bittere kruid (43e druk). Amsterdam: Bakker.